Gratis Kritiek

Waarom de kunst wat meer zelfbewustzijn mag hebben. En de journalistiek trouwens ook.

Beste lezer,

Delft Fringe Festival doet iets anders dan ik had verwacht van een festival voor nieuwe makers. Ik ging er kijken op een zogenaamde Makersdag. Verfrissend, vooral vanwege de manier waarop de mensen die zich vaak voor het eerst na school aan een vreemd publiek presenteren, op die vuurdoop worden voorbereid. Dat het tijdens een workshop over personal branding ging, en hoe je bij het promoten van je voorstelling moet leren denken vanuit de kiezende bezoeker, en niet vanuit jezelf? Op school word je zo niet opgeleid. 'Een uurtje samen een formulier van de KvK invullen', daaruit bestond de beroepsvoorbereiding uit voor artistiek leider Tamara Griffioen. Nu doen ze dat zelf beter.  Hoe Delft Fringe Festival een publiek bereikt dat openstaat voor experimenten: 'Weg met theatrale codes'.

Deelnemers aan de Makersdag in Delft gaan op de foto (foto door auteur)

Toejuichingen niet vanzelfsprekend

Het ging ook over theaterkritiek. Volkskrant-collega Annette Embrechts deed haar best de verse makers voor te bereiden op een wereld waarin aandacht niet vanzelfsprekend is. Ze maakte met een paar cijfers duidelijk hoe zeldzaam het is als je überhaupt een recensie in een krant krijgt. 

In Theaterkrant Magazine ging het in maart over kritiek en de cijfers waren redelijk onthullend. De website heeft iets meer dan de helft van de meer dan 1580 uitgebrachte podiumkunstvoorstellingen in 2023 gerecenseerd. Maar liefst 785 recensies zijn dat en dat is veel meer dan er in de landelijke kranten stonden: Zo veel theater, zo weinig kritiek – Theaterkrant. Er is ook een reden dat kranten minder recensies plaatsen, want er zijn maar weinig mensen die ze lezen. 

En dan gaat het dus over recensies door ‘professionele critici’. Maar wat is een professioneel criticus? Niet iemand die er een volle dagtaak aan kan hebben, want het uurloon voor een recensent ligt ergens rond de 10 euro bruto, als je de voorbereiding, de reis, het schrijven en redigeren meerekent. Een professioneel criticus is daarom daarnaast ook professioneel ghostwriter, subsidieaanvragenschrijver of geldcoach, en vaak ook partner van iemand die voor kostwinner doorgaat. 

De ideale criticus kan volledig onafhankelijk opereren, staat nergens in het krijt bij de sector waar ze over schrijft en stelt het belang van de lezer boven alles. De praktijk is helaas vaak precies omgekeerd.

Leuk opstapje

Kunstkritiek lijkt kortom een specialisme voor wie het zich kan permitteren. Dat werd ook wel duidelijk bij een debat in Rotterdam, afgelopen vrijdag. Is gratis kunstkritiek slecht? was de vraag in kunstruimte TENT. Aanleiding was het 25-jarig bestaan, in 2023, van het gratis kunsttijdschrift Tubelight. Het werd in 1998 opgericht om aandacht te schenken aan met name de kleinere galeries in de Maasstad. Inmiddels wordt het in een oplage van 2000 exemplaren door Nederland en België verspreid. 

Tubelight is gratis verkrijgbaar, de - veelal vrouwelijke, zoals de hoofdredactie meldde - critici schrijven gratis, de redactie werkt gratis, en de drukker wordt betaald ("Maar hij sponsort ons wel!"). 

Nu zou je kunnen zeggen: al die gratis werkers kiezen er zelf voor, en het is een leuk opstapje naar een carrière in de sector. Helaas liggen daar de banen niet voor het oprapen. Je kunt het beter zien als een gratis loterij waar jonge auteurs hun pen scherpen in de hoop om ooit opgemerkt te worden. Een beetje zoals tijdens repetities met je bandje de ramen openzetten in de hoop dat een muziekinfluencer je toevallig hoort als hij zijn hondje uitlaat. 

Verdienmodel is verdacht

Moeten we ons erbij neerleggen dat niemand voor kunstkritiek wil betalen? Je zou het haast zeggen. Zelfs onder de aanwezige Rotterdamse kunstenaars was het overheersende idee dat betaling eisen voor kunstkritiek onmogelijk, dan wel ideologisch onverantwoord was. Want nu was het magazine tenminste echt onafhankelijk en geen verdienmodel. De redactie raakte op haar beurt in paniek van het zoeken naar een antwoord op de vraag waartoe Tubelight op aarde was en vooral: waarom het geld zou moeten kosten.

Er is dus iets met kunst en geld, zeker in Nederland, maar er is nog meer met 'schrijven over kunst' en geld.